Άγχος: η μεγαλύτερη επιδημία της μετά-covid19 εποχής
Την εποχή των μεγάλων lockdown, την άνοιξη του 2020, όλοι θυμόμαστε πόσο δύσκολος και επώδυνος ήταν ο εγκλεισμός και η “ψηφιοποίηση” τόσων καθημερινών δραστηριοτήτων. Δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις όπου, για παράδειγμα, παιδιά του δημοτικού που ήταν αναγκασμένα να παρακολουθούν τα μαθήματα του σχολείου συνεχώς μέσω Zoom και αργότερα με “υβριδικό” τρόπο, άρχισαν να έχουν αλλαγές στη συμπεριφορά, ακόμα και το λεγόμενο κοινωνικό άγχος. Μάλιστα σε βαθμό που να παρατηρούνται και κρίσεις πανικού σε ορισμένα παιδιά.
Σε επίπεδο ενηλίκων, οι στατιστικές είναι ξεκάθαρες: τα άτομα που βιώνουν συμπτώματα άγχους ή κατάθλιψης σχεδόν κάθε μέρα έφτασαν το 41% το 2021, από 11% που ήταν το 2019. Ήδη, 8 στους 10 ανέφεραν τότε πως η επιδημία του κορωνοϊού έχει προσθέσει σημαντικό άγχος στη ζωή τους, σύμφωνα με έρευνα της Αμερικανικής Ψυχολογικής Εταιρείας (American Psychological Association).
Το άγχος της επικαιρότητας προστίθεται στο καθημερινό στρες
Ο τρόπος λειτουργίας των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, για χάρη των “κλικ” και των προβολών, έχει επιδεινώσει την κατάσταση, και όχι μόνο αναφορικά με την πανδημία. Οι τίτλοι των ειδήσεων παράγουν συνεχώς νέο άγχος. Για παράδειγμα, η θεματική της κλιματικής αλλαγής απασχολεί το 59% των νέων ανθρώπων, που δηλώνουν ότι τους προκαλεί μεγάλη έως πολύ έντονη ανησυχία, σύμφωνα με μελέτη που δημοσιεύθηκε στην ιατρική επιθεώρηση The Lancet.
Στις ΗΠΑ, τα θέματα της οικονομίας αποτελούν σημαντική πηγή στρες για το 87% των πολιτών. Παρόμοιο ή μεγαλύτερο εκτιμάται το αντίστοιχο ποσοστό στην χειμαζόμενη από τον πληθωρισμό Ευρώπη. Την ίδια στιγμή, ο παρατεταμένος πόλεμος στην Ουκρανία επίσης αποτελεί παράγοντα ανησυχίας για πολλούς ανθρώπους.
Μελέτη ειδικών της ψυχικής υγείας εκτιμά ότι πάνω από το 26% των ανδρών και το 40% των γυναικών πρόκειται να βιώσουν κάποια αγχώδη διαταραχή κάποια στιγμή στη ζωή τους (στοιχεία ΗΠΑ).
Το άγχος είναι πραγματικά τόσο διαδεδομένο, πια, που ανεξάρτητο συμβούλιο ειδικών πρωτοβάθμιας φροντίδας και πρόληψης της αμερικανικής κυβέρνησης συνέστησε ειδική εξέταση για όλους τους ενήλικες κάτω των 65.
Η παραδοχή δεν είναι ντροπή
Πολλές φορές, στο άκουσμα της έκφρασης “ψυχική” ή “ψυχολογική διαταραχή”, – όπως είναι οι κρίσεις άγχους ή οι κρίσεις πανικού – αρκετοί άνθρωποι αισθάνονται την ανάγκη να αποστασιοποιηθούν. Δυστυχώς, δεν έχει εξαλειφθεί ακόμα το κοινωνικό στίγμα, η ντροπή που νιώθει κάποιος και αποφεύγει είτε να αναγνωρίσει το πρόβλημα που αντιμετωπίζει, είτε να αναζητήσει βοήθεια.
Ένα θετικό στοιχείο που έχει βοηθήσει στον περιορισμό αυτής της άποψης έρχεται από… τη σόου μπιζ. Το γεγονός ότι διάσημοι ηθοποιοί, τραγουδιστές, αθλητές κ.λπ., μιλούν δημοσίως για το άγχος τους έχει βοηθήσει κι άλλους ανθρώπους να κάνουν το ίδιο. Για παράδειγμα, η παρουσιάστρια Όπρα Γουίνφρεϊ έχει επανειλημμένως μιλήσει για τις κρίσεις που της προκαλούν οι υπερβολικές υποχρεώσεις της. Η Ολυμπιονίκης Σιμόν Μπάιλς, ο μπασκετμπολίστας Κέβιν Λαβ, ο Ολυμπιονίκης κολυμβητής Μάικλ Φελπς και άλλοι αθλητές έχουν μιλήσει ευθέως για τις αγχώδεις διαταραχές τους.
Ο νεαρός Τζάστιν Μπίμπερ ακύρωσε περιοδεία το καλοκαίρι του 2022 παραδεχόμενος ότι υποφέρει από κρίσεις άγχους εδώ και πολλά χρόνια. Παρομοίως ο τραγουδιστής της ποπ, Σον Μέντες ακύρωσε παγκόσμια περιοδεία του.
Άμεση αντιμετώπιση για τις κρίσεις άγχους
Η επιστήμη έχει πλέον αρκετά δεδομένα για τους παράγοντες που προκαλούν άγχος και πανικό, καθώς και προτάσεις και τρόπους αντιμετώπισης. Μάλιστα, τρόπους πέρα και διαφορετικούς από τους συνήθεις μακρόσυρτους κύκλους ψυχοθεραπείας. Γίνεται μια προσπάθεια να σχεδιαστούν σύντομα προγράμματα που μπορούν να βοηθήσουν ενήλικες και παιδιά να ξεπεράσουν ακριβώς τα ζητήματα τα οποία τους προκαλούν άγχος.
Ακόμα και στο επίπεδο των φαρμάκων, αρκετοί ειδικοί τάσσονται κατά της χορήγησης αγχολυτικών, κυρίως λόγω των παρενεργειών τους.
Πολύ σημαντικό στοιχείο όμως της αντιμετώπισης αποτελεί η πρόληψη. Με ενημέρωση και ερωτηματολόγια, όπως γίνεται σε πολλές περιπτώσεις σχετικά με το κάπνισμα και την κατανάλωση αλκοόλ. Κι αυτό γιατί, σύμφωνα με τα σημερινά στοιχεία, μόλις το 1% των ανθρώπων που αναπτύσσουν κάποια αγχώδη διαταραχή την αντιμετωπίζουν εντός ενός έτους από την εμφάνισή της. Μπορεί μάλιστα να περάσουν πολλά χρόνια πριν κάποιος μπει στη διαδικασία να λάβει μέτρα.
Πότε και ποιους επηρεάζει το άγχος
Δεν είναι όλες οι περιπτώσεις άγχους ανησυχητικές. Όπως εξηγούν ειδικοί, λίγο άγχος περιστασιακά είναι φυσιολογικό. Άλλωστε, είναι αυτό που μας προειδοποιεί για τυχόν κινδύνους, ενώ συχνά μας βοηθάει να μένουμε συγκεντρωμένοι και να προνοούμε για γεγονότα και καταστάσεις.
Το πρόβλημα ξεκινά όταν το άγχος μάς δημιουργεί εμπόδια στην καθημερινή ζωή μας. Όταν δηλαδή μας περιορίζει στην εργασία μας ή στις σπουδές μας, όταν δεν μας επιτρέπει να έχουμε μια κανονική διατροφή, όταν διαταράσσει τις κοινωνικές μας σχέσεις. Τότε είναι που μετατρέπεται σε διαταραχή, και μπορεί να εκφράζεται με έντονη ανησυχία που διαρκεί μέρες, σε ορισμένες περιπτώσεις.
Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν από υπερένταση μέχρι κόπωση, δυσκολία συγκέντρωσης, ευερεθιστότητα, μυική ένταση, αλλά και διαταραχές στον ύπνο. Υπάρχουν πολλά είδη αγχωτικής διαταραχής:
- γενικευμένη αγχώδης διαταραχή
- κοινωνικό άγχος
- πανικός
- άγχος αποχωρισμού
- φοβίες
- επιλεκτική αλαλία
Επίσης, οι αγχώδεις διαταραχές δεν παρατηρούνται ομοιόμορφα στον πληθυσμό. Οι γυναίκες, για παράδειγμα, έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να βιώσουν τέτοιες. Το ίδιο και οι πιο ευάλωτες ομάδες, όπως είναι οι διαζευγμένοι ή τα άτομα που έχουν χάσει το σύντροφό τους. Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι πολύ συχνά το άγχος συνοδεύεται από ήπια ή εντονότερη κατάθλιψη, κάτι που ισχύει για τα δύο τρίτα των ανθρώπων που έχουν κατάθλιψη.
Πόσο επηρεάζουν τελικά τα γονίδια;
Η γενετική κατασκευή ενός ανθρώπου είναι δυνατό να τον καθιστά πιο ευάλωτο στο άγχος και επιρρεπή σε αγχώδεις διαταραχές, όταν υπάρξουν αντίστοιχα ερεθίσματα. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια έχουν εντοπιστεί προγνώστες, δηλαδή συγκεκριμένες συμπεριφορές σε βρέφη και νήπια τα οποία αποτελούν ένδειξη ότι υπάρχει τάση να αποφεύγουν καταστάσεις που δεν τους φαίνονται οικίες και να αποφεύγουν την αλλαγή.
Τα περισσότερα από αυτά τα παιδιά δεν αντιμετωπίζουν κανένα πρόβλημα αργότερα, όμως υπάρχει ένα ποσοστό που είναι ευάλωτο σε θέματα άγχους ή πιο ευαίσθητα. Αυτός είναι και ένας λόγος που εξηγεί την τάση αρκετών ανθρώπων να επιλέγουν “ήσυχα” ή δημιουργικά επαγγέλματα και κλάδους, όπως προγραμματισμό, μαγειρική, μουσική κ.ά.
Αυτές οι διαφορές από άνθρωπο σε άνθρωπο είναι φυσιολογικές, ενώ παρατηρούνται και στα ζώα. Σχετικές μελέτες έχουν δείξει ότι οι σκύλοι και οι γάτες μπορούν να γεννηθούν με συγκεκριμένες τάσεις, “ταμπεραμέντο”, που στην πορεία θα κάνει το ζώο πιο ευαίσθητο.
Ωστόσο, ακόμα κι αν υπάρχει κάτι “γενετικό” που μας επηρεάζει, αυτό δεν είμαστε “καταδικασμένοι” στο άγχος. Άλλωστε, ο Δρ. Νεντ Κάλιν, πρόεδρος του ψυχιατρικού τμήματος του Πανεπιστημίου του Ουισκόνσιν και αρχισυντάκτης της αμερικανικής επιθεώρησης Journal of Psychiatry, έκανε μια σημαντική ανακάλυψη, στο πλαίσιο της έρευνάς του στη νευροβιολογία του άγχους. Βρήκε ότι η αμυγδαλή, το κέντρο των νευρώνων που σχετίζεται με το “φοβο” και το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, δεν επηρεάζεται από τη γενετική κατασκευή.
Συνολικά, η γενετική και η βιολογία μας επηρεάζουν κατά περίπου 30% ως προς τις πιθανότητες να έχουμε κάποια αγχώδη διαταραχή. Το περιβάλλον λοιπόν – και άρα ο τρόπος που επιλέγουμε να σχετιστούμε με αυτό – αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος.
Πώς αντιμετωπίζω το άγχος
Παραδόξως, με το να αποφεύγουμε συνεχώς οτιδήποτε μας φοβίζει ή μας αγχώνει, δεν θα βρούμε λύση. Διότι έτσι, αφήνουμε άλυτη την αιτία που μας προκαλεί αυτό το άγχος. Αυτός είναι και ο λόγος που συχνά τα παιδιά των υπερπροστατευτικών γονιών έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να μεγαλώσουν χωρίς να ξεπεράσουν ευαισθησίες και φόβους της παιδικής ηλικίας.
Μελέτες δείχνουν, για παράδειγμα, ότι ένα ντροπαλό, συνεσταλμένο παιδί που θα το πάνε οι γονείς στον παιδικό σταθμό θα βοηθηθεί περισσότερο ώστε να μην έχει δισταγμούς, φοβίες και άγχος ανάμεσα στα άλλα παιδιά.
Πρέπει να μαθαίνουμε στα παιδιά, αλλά και εμείς ως ενήλικες, να διαχειριζόμαστε τα συναισθήματά μας και να δοκιμάζουμε τις δεξιότητές μας στην επίλυση των προβλημάτων που μας απασχολούν. Είναι λογικό να προστατεύουμε τον εαυτό μας από καταστάσεις που μας αγχώνουν ή μας προκαλούν πανικό, όμως η συνεχής αποφυγή αφήνει απείραχτο το μηχανισμό του άγχους.
Η αποδοχή, η κοινωνικοποίηση, οι ασκήσεις αυτογνωσίας μπορούν να φέρουν ηρεμία και ισορροπία, όχι αποφεύγοντας τις πρότερα αγχώδεις καταστάσεις αλλά μην επιτρέποντάς τους να προκαλούν άγχος. Συγκεκριμένες θεραπευτικές πρακτικές με ασκήσεις προσοχής και άλλες τεχνικές κερδίζουν συνεχώς έδαφος ως μέθοδοι αντιμετώπισης του άγχους.
Η χρήση φαρμάκων τύπου Ζάναξ και Βάλιουμ θεωρείται πια παρωχημένη, τόσο λόγω του εθισμού όσο και της κατάχρησης που έχει παρατηρηθεί. Γενικά η φαρμακευτική αγωγή μπορεί ενδεχομένως να βοηθήσει σε καταστάσεις ακραίου άγχους – πχ. να μη μπορούμε να πάμε στο γραφείο.
Ωστόσο, η πιο ουσιαστική βοήθεια μπορεί να προέλθει από τον εαυτό μας, με προσωπική εργασία, με ανοιχτό μυαλό και διάθεση να βρούμε εκείνες τις πρακτικές που ταιριάζουν στην ιδιοσυγκρασία μας.
ΠΗΓΕΣ
Newsweek October 21 2022, Vol. 179, no. 14, p. 21-29
Hickman, Caroline, Elizabeth Marks, Panu Pihkala, Susan Clayton, R Eric Lewandowski, Elouise E Mayall, and others, “Climate Anxiety in Children and Young People and Their Beliefs about Government Responses to Climate Change: A Global Survey,” The Lancet Planetary Health (2021), e863–73 <http://dx.doi.org/10.1016/S2542-5196(21)00278-3>